โลกุตฺตรวิปากวณฺณนา

ตถา โลกุตฺตรวิปากาปิ อตฺตโน กุสลา วิย ตํตํมคฺคผลตฺตา จตุพฺพิธา, ฌานงฺคโยคเภทโต ปจฺเจกํ ปญฺจ ปญฺจ กตฺวา วีสติวิธาว โหนฺติฯ วินิจฺฉโย เจตฺถ กุสเล วุตฺตนโยวฯ เกวลํ สงฺคหวาเร โสตาปตฺติมคฺคผลํ สกทาคามิมคฺคผลํ อนาคามิมคฺคผลนฺติ อิเมสํ ติณฺณํ อญฺญินฺทฺริยํ, อรหตฺตผลสฺส จ อญฺญาตาวินฺทฺริยํ ปญฺญินฺทฺริยฏฺฐาเน คเหตฺวา อฏฺฐินฺทฺริยตา, โพชฺฌงฺคมคฺคงฺคาทิโพธิปกฺขิยธมฺมา, ปฏิปทาทิเภโท จ มคฺคาคมนวเสเนว โหตีติ เวทิตพฺโพฯ อธิปติเภโทเปตฺถ ลพฺภติฯ โลกุตฺตรกุสลา หิ อตฺตโน ผลานํ อนนฺตรุปฺปตฺติโต, ชวนวุตฺติโต จ อธิปติํ วิธาตุํ สกฺโกนฺติ, โลกิยา ปน วิปรีตโต น สกฺโกนฺติฯ เตนาหุ โปราณา ‘‘วิปาเก อธิปตี นตฺถิ ฐเปตฺวา โลกุตฺตร’’นฺติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 505)ฯ วิโมกฺขเภทโต ปเนเต มคฺคาคมนโต ติวิธา โหนฺติ สุญฺญตอนิมิตฺตอปฺปณิหิตวิโมกฺขวเสนฯ มคฺคา หิ วิปสฺสนาคมนโต ‘‘สุญฺญโต อปฺปณิหิโต’’ติ ทฺเว นามานิ ลภิตฺวา สคุณารมฺมณโต ปริยาเยน อนิมิตฺตาติปิ วุจฺจนฺติ, ตสฺมา สยํ อาคมนียฏฺฐาเน ฐตฺวา อตฺตโน อตฺตโน อนนฺตรผลานํ นิปฺปริยายโต ตีณิปิ นามานิ เทนฺติฯ อปรภาเค ปน ผลสมาปตฺติภูตานํ น เทนฺติฯ ตตฺถ วิปสฺสนาคมนโตว มคฺเค วุตฺตนเยน ทุวิโธ นามลาโภ เวทิตพฺโพฯ เต จ น มคฺคา วิย เอกจิตฺตกฺขณิกา, มคฺควีถิยํ ปน ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ, ผลสมาปตฺติวีถิยํ สกลมฺปิ ทิวสํ อปฺปนาชวนวเสเนว นิรนฺตรํ มหคฺคตชวนานิ วิย ปวตฺตนฺตีติ อยํ วิเสโสฯ

โลกุตฺตรวิปากา นิฏฺฐิตาฯ

อกุสลวิปากา ปน กามาวจราว, โลภาทิสมฺปยุตฺตเหตุ อภาวโต อเหตุกา เอว จ โหนฺติฯ เต สมฺปโยคโต อุเปกฺขาสหคตํ จกฺขุวิญฺญาณํ, ตถา โสตฆานชิวฺหาวิญฺญาณานิ, ตถา ทุกฺขสหคตํ กายวิญฺญาณํ, อุเปกฺขาสหคตา มโนธาตุ, ตถา มโนวิญฺญาณธาตูติ สตฺตวิธาฯ วินิจฺฉโย ปเนส สพฺพตฺถ ตาทิสาเหตุกกุสลวิปาเกสุ วุตฺตนโย เอวฯ เกวลํ ปนานิฏฺฐารมฺมณตา, กายวิญฺญาณสฺส ทุกฺขสหคตตา, อุเปกฺขาสหคตมโนวิญฺญาณธาตุยา อุทฺธจฺจวชฺชิตากุสลปจฺจยา จตูสุ อปาเยสุ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติกิจฺจานิ, สุคติยญฺจ สนฺตีรณตทารมฺมณกิจฺจานิ จ สาธนวเสน ปวตฺติ จ วิเสโส, เสสํ ตาทิสเมวฯ

อกุสลวิปากา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิตา จ วิปากาพฺยากตาฯ

อเหตุกกิริยาวณฺณนา

กิริยาพฺยากตา ปน กามรูปารูปาวจรวเสน ติวิธาฯ ตตฺถ กามาวจรกิริยา อเหตุกา สเหตุกาติ ทุวิธาฯ ตตฺถ สหชาตเหตุวิรหิตา อเหตุกาฯ ตา สมฺปโยคาทิโต ติวิธา อุเปกฺขาสหคตา มโนธาตุ, โสมนสฺสสหคตา มโนวิญฺญาณธาตุ, ตถา อุเปกฺขาสหคตาติฯ กิริยาติ กรณมตฺตํ, กิจฺจมตฺตนฺติ อตฺโถฯ สพฺเพสุเยว หิ กิริยจิตฺเตสุ ยํ อาวชฺชนกิจฺจทฺวยํ, ตํ อชวนวุตฺติโต โมฆปุปฺผํ วิยฯ ยํ ชวนวุตฺติกํ, ตํ นิรานุสยสนฺตานปฺปวตฺติโต ฉินฺนมูลรุกฺขปุปฺผํ วิย อผลํ โหติฯ ตํตํอาวชฺชนชวนกิจฺจสาธนวเสน ปวตฺตตฺตา ปน กิจฺจมตฺตตํ อุปาทาย ‘‘กิริยา’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ มโนธาตุยา วิปากมโนธาตุยํ วุตฺตนเยน สพฺโพ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ เกวลํ ปน ปญฺจทฺวาเร อิฏฺเฐสุ วา อนิฏฺเฐสุ วา ปญฺจารมฺมเณสุ ปญฺจปสาเท ฆฏฺฏิเตสุ อุปฺปนฺนภวงฺคุปจฺเฉทานนฺตรํ ตเมว ปญฺจารมฺมณมารพฺภ หทยวตฺถุํ นิสฺสาเยวาวชฺชนกิจฺจํ สาธยมานา ปญฺจสุปิ ทฺวาเรสุ ปวตฺตตีติ อยํ วิเสโสฯ

มโนวิญฺญาณธาตุทฺวยมฺปิ ยถากฺกมํ กุสลวิปากาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุทฺวยสทิสํ, วีริยํ ปเนตฺถ อธิกํ, วีริยูปตฺถมฺโภว สมาธิ พลวา โหติฯ ตโต เอเวตฺถ สงฺคหวาเร วีริยสมาธิมโนโสมนสฺสชีวิตินฺทฺริยานํ ปญฺจนฺนํ วเสน อินฺทฺริยสงฺคโห โหติ, อิธาปิ พลสงฺคโห นตฺเถวฯ ยํ ปเนตฺถ ปทภาชนีเย สมาธิวีริยานํ นิทฺเทเส ‘‘สมาธิพลํ วีริยพล’’นฺติ (ธ. ส. 570-572) พลเววจนํ วุตฺตํ, ตํ อิตราเหตุกจิตฺตสมฺปยุตฺเตหิ อิเมสํ พลวตรตาทสฺสนตฺถํ ปริยายโต วุตฺตํฯ ตโต เอว หิ สงฺคหวาเร ‘‘ทฺเว พลานิ โหนฺตี’’ติ น วุตฺตํ, ตสฺมา อเหตุเกสุ นิปฺปริยายโต พลํ นตฺถิ เอวาติ คเหตพฺพํฯ